2. Τι εννοούμε με τον όρο «σωματική δραστηριότητα»;

Οι όροι «σωματική δραστηριότητα», «άσκηση», «φυσική κατάσταση» χρησιμοποιούνται συνεχώς για να αναφερθούν στο να είναι κανείς σωματικά δραστήριος. Ωστόσο, σε επιστημονικούς όρους όλοι αυτοί έχουν αμυδρές διαφορές στη σημασία. Οι πιο συχνοί όροι εμφανίζονται στον παρακάτω πίνακα:

Η σωματική δραστηριότητα αναφέρεται σε όλη την ενέργεια που δαπανάται μέσω της κίνησης. Σε αυτή συνεισφέρουν κυρίως οι καθημερινές δραστηριότητες που περιλαμβάνουν τη μετακίνηση του σώματος, όπως το περπάτημα, το ποδήλατο, το ανέβασμα και κατέβασμα σκαλιών, οι δουλειές του νοικοκυριού και τα ψώνια, με το μεγαλύτερο μέρος αυτών να συμβαίνει τυχαία ως κομμάτι του καθημερινού προγράμματός μας. Η άσκηση, από την άλλη, είναι, τουλάχιστον εν μέρει, μια προγραμματισμένη και στοχευμένη προσπάθεια να βελτιώσουμε τη φυσική κατάσταση και την υγεία. Μπορεί να περιλαμβάνει δραστηριότητες όπως το γρήγορο περπάτημα ή το ποδήλατο, η αεροβική γυμναστική και ίσως κάποια δραστήρια χόμπι όπως η κηπουρική και τα αθλήματα.

Η φυσική κατάσταση είναι σε μεγάλο βαθμό το αποτέλεσμα των επιπέδων της σωματικής μας δραστηριότητας, ωστόσο παίζουν ρόλο και κάποιοι γενετικοί παράγοντες, γι’ αυτό κάποιοι τυχεροί ανάμεσά μας έχουν μια φυσική ικανότητα να υπερέχουν σε κάποιες δραστηριότητες. Αυτό φαίνεται καλύτερα στα ανταγωνιστικά αθλήματα, όπως το τρέξιμο μεγάλων αποστάσεων και η άρση βαρών, στα οποία οι καλύτεροι έχουν συνήθως κάποιο γενετικό πλεονέκτημα. Το σημαντικό που πρέπει να θυμόμαστε, ωστόσο, είναι ότι τα στοιχεία δείχνουν ότι είναι η τακτική σωματική δραστηριότητα (παρά τα όποια κληρονομικά στοιχεία φυσικής κατάστασης) που σχετίζεται με καλή υγεία. Αυτό σημαίνει πως ο οποιοσδήποτε, είτε είναι αθλητικός από τη φύση του είτε όχι, μπορεί να ωφεληθεί από τη σωματική δραστηριότητα!

3. Ποια είναι τα οφέλη της σωματικής δραστηριότητας;

Τα οφέλη της σωματικής δραστηριότητας είναι πολλά και ποικίλλουν από μειωμένο κίνδυνο για συγκεκριμένες ασθένειες και καταστάσεις μέχρι και βελτιωμένη πνευματική υγεία.

3.1 Στεφανιαία καρδιακή νόσος και εγκεφαλικό επεισόδιο

Η στεφανιαία καρδιακή νόσος είναι η κύρια αιτία θανάτου στην Ευρώπη. Ο δραστήριος τρόπος ζωής σε συνδυασμό με τουλάχιστον μέτρια επίπεδα αερόβιας κατάστασης μπορούν να μειώσουν στο μισό τον κίνδυνο ανάπτυξης καρδιακής νόσου ή θανάτου από αυτή. Τα οφέλη της άσκησης στην υγεία της καρδιάς είναι αισθητά ακόμα και με μέτρια επίπεδα δραστηριότητας, με τα μεγαλύτερα οφέλη να παρατηρούνται σε ανθρώπους που γίνονται μέτρια δραστήριοι μετά από μια καθιστική ζωή. Το τακτικό περπάτημα, το ποδήλατο ή 4 ώρες δραστηριοτήτων αναψυχής την εβδομάδα έχουν σχετιστεί με μειωμένο κίνδυνο καρδιακής νόσου. Η σωματική δραστηριότητα φαίνεται επίσης να βοηθά την ανάρρωση από καρδιακή νόσο, μέσω προγραμμάτων ασκήσεων για καρδιακή επανόρθωση που μειώνουν την πιθανότητα για μελλοντικό θάνατο. Η επίδραση της σωματικής δραστηριότητας στο εγκεφαλικό επεισόδιο είναι λιγότερο ξεκάθαρη καθώς οι έρευνες δείχνουν αντιφατικά ευρήματα.

3.2 Παχυσαρκία και υπερβάλλον βάρος

Η διατήρηση του βάρους εξαρτάται από την ισορροπία της ενεργειακής πρόσληψης και δαπάνης. Όταν η πρόσληψη είναι μεγαλύτερη από τη δαπάνη για κάποιο χρονικό διάστημα, αναπτύσσονται υπερβάλλον βάρος και παχυσαρκία. Θεωρείται ότι η παχυσαρκία είναι άμεσο αποτέλεσμα των αλλαγών στο περιβάλλον μας, όπως η αυξημένη διαθεσιμότητα των μηχανών που μειώνουν την ανθρώπινη εργασία, οι αυτοματοποιημένες μετακινήσεις, η οικιακή ψυχαγωγία στο σπίτι μέσω τηλεόρασης και ηλεκτρονικού υπολογιστή και η ευκολότερη πρόσβαση σε τρόφιμα υψηλής ενεργειακής πυκνότητας με χαμηλότερο κόστος. Η εμφάνιση της παχυσαρκίας έχει τριπλασιαστεί τα τελευταία 20 χρόνια και στις ευρωπαϊκές χώρες 10-20% των αντρών και 10-25% των γυναικών είναι πλέον παχύσαρκοι (Δείκτης Μάζας Σώματος >30). Αυξάνονται συνεχώς τα στοιχεία ότι η μείωση των επιπέδων σωματικής δραστηριότητας είναι ένας σημαντικός παράγοντας σε αυτή την τάση.

Υπάρχουν πολλές έρευνες που καταδεικνύουν τα οφέλη ενός δραστήριου τρόπου ζωής για την πρόληψη της παχυσαρκίας. Πιο συγκεκριμένα, η σωματική δραστηριότητα φαίνεται να προστατεύει από την αύξηση του βάρους που τυπικά παρατηρείται στη μέση ηλικία.

Σε αυτούς που είναι ήδη υπέρβαροι ή παχύσαρκοι, η σωματική δραστηριότητα μπορεί να βοηθήσει με την απώλεια βάρους όταν συνδυαστεί με μια υποθερμιδική δίαιτα και να βελτιώσει τη σύσταση σώματος διατηρώντας το μυϊκό ιστό και αυξάνοντας την απώλεια λίπους. Η σωματική δραστηριότητα είναι επίσης αποτελεσματική στη μείωση του ενδοκοιλιακού λίπους ή του «σχήματος μήλου» (στο οποίο το λίπος συσσωρεύεται στην περιοχή του στομαχιού και του στήθους), το οποίο σχετίζεται με αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης διαβήτη και καρδιακής νόσου. Επιπλέον, όσοι διατηρήσουν τη σωματική δραστηριότητά τους έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να διατηρήσουν την οποιαδήποτε απώλεια βάρους μακροπρόθεσμα.

Πιθανότατα, το μεγαλύτερο όφελος της σωματικής δραστηριότητας στους παχύσαρκους είναι η επίδρασή της στον κίνδυνο που διατρέχουν για κάποια προβλήματα υγείας. Έχει δειχτεί ότι οι παχύσαρκοι που καταφέρνουν να παραμείνουν δραστήριοι και σε καλή φυσική κατάσταση μειώνουν τον κίνδυνο για καρδιακή νόσο και διαβήτη στα επίπεδα των μη παχύσαρκων ατόμων. Αυτό σημαίνει πως ίσως να μην είναι επιβαρυντικό για την υγεία να είναι κανείς παχύσαρκος από τη στιγμή που έχει καλή φυσική κατάσταση.

3.3 Διαβήτης ενηλίκων

Η εμφάνιση διαβήτη τύπου 2 έχει αυξηθεί ραγδαία. Αυτό συχνά αποδίδεται σε μια αύξηση της παχυσαρκίας, ωστόσο, υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις που φανερώνουν ότι η έλλειψη σωματικής δραστηριότητας είναι επίσης ένας παράγοντας κινδύνου. Έρευνες δείχνουν ότι οι πιο δραστήριοι άνθρωποι έχουν κατά 30-50% χαμηλότερο κίνδυνο για εμφάνιση διαβήτη σε σχέση με τους ανθρώπους που έχουν καθιστική ζωή. Η άσκηση φαίνεται να καθυστερεί ή πιθανώς να αποτρέπει τη δυσανοχή γλυκόζης που οδηγεί σε διαβήτη καθώς επίσης έχει και οφέλη για όσους έχουν ήδη διαγνωστεί με διαβήτη. Ένας μικρός αριθμός καλά σχεδιασμένων ερευνών έδειξε ότι άσκηση, όπως το περπάτημα και το ποδήλατο, για 30-40 λεπτά τρεις φορές την εβδομάδα, μπορούν να προκαλέσουν μικρή αλλά σημαντική βελτίωση στο γλυκαιμικό έλεγχο (γλυκόζη αίματος) σε διαβητικούς.

3.4 Καρκίνος

Η σωματική δραστηριότητα φαίνεται να μειώνει τον κίνδυνο συγκεκριμένων τύπων καρκίνου, με τη μέτρια ως έντονη δραστηριότητα να επιφέρουν τη μεγαλύτερη προστασία. Παραδείγματός χάριν, η σωματική δραστηριότητα μειώνει τον κίνδυνο καρκίνου του κόλου και του παχέος εντέρου κατά 40-50%. Η σωματική δραστηριότητα μπορεί να έχει και κάποια επίδραση σε άλλους τύπους καρκίνου αλλά ακόμα συλλέγονται στοιχεία για αυτό το θέμα.

3.5 Υγεία των μυών και των οστών

Διαταραχές και ασθένειες που προσβάλλουν τα οστά και τους μύες (όπως οστεοαρθρίτιδα, πόνοι στην πλάτη και οστεοπόρωση) μπορούν να βελτιωθούν από την τακτική άσκηση. Η προπόνηση βοηθά την ανάπτυξη δυνατότερων μυών, τενόντων και συνδέσμων και παχύτερων, πυκνότερων οστών. Προγράμματα γυμναστικής σχεδιασμένα για την ενδυνάμωση των μυών φαίνεται να βοηθούν τους μεγαλύτερους ενήλικες να διατηρούν την ισορροπία τους, κάτι που μπορεί να μειώσει τις πτώσεις.

Η άσκηση μπορεί επίσης να αποτρέψει τους πόνους χαμηλά στην πλάτη και μειώνει την επανεμφάνιση προβλημάτων στην πλάτη. Δεν είναι ωστόσο ξεκάθαρο ποιο είδος άσκησης είναι πιο αποτελεσματικό για τους πόνους της πλάτης. Η σωματική δραστηριότητα δεν έχει φανεί να βοηθά στην πρόληψη της οστεοαρθρίτιδας, αλλά προγράμματα περπατήματος φαίνεται να μειώνουν τους σχετικούς πόνους, τη δυσκαμψία και την ανικανότητα και να βελτιώνουν τη δύναμη, την κινητικότητα και γενικότερα την ποιότητα ζωής.

Η προπόνηση (που συμπεριλαμβάνει κάποια βάρη μαζί με μέτρια ως έντονη δραστηριότητα) μπορεί να αυξήσει την οστική πυκνότητα και το μέγεθος των οστών σε εφήβους, να βοηθήσει στη διατήρησή τους στους ενήλικες και να ελαττώσει το ρυθμό μείωσής τους στους ηλικιωμένους. Αυτό μπορεί να αποτρέψει ή να καθυστερήσει την έναρξη οστεοπόρωσης αλλά δεν μπορεί να την αντιστρέψει αν έχει ήδη αναπτυχθεί.

3.6 Πνευματική ευεξία

Πολλές καλοσχεδιασμένες έρευνες έχουν δείξει ότι η σωματική δραστηριότητα μπορεί να μειώσει την κλινική κατάθλιψη και μπορεί να είναι εξίσου αποτελεσματική με παραδοσιακές μεθόδους, όπως η ψυχοθεραπεία. Η τακτική σωματική δραστηριότητα για πολλά χρόνια μπορεί επίσης να μειώσει τον κίνδυνο επανεμφάνισης κατάθλιψης.

Η σωματική δραστηριότητα έχει φανεί να βελτιώνει την ψυχολογική ευημερία σε ανθρώπους που δεν έχουν κάποια πνευματική διαταραχή. Πολλές έρευνες έχουν καταδείξει βελτίωση στην υποκειμενική ευημερία, τη διάθεση και τα αισθήματα και στην αντίληψη του ατόμου για τον εαυτό του, όπως στην εικόνα του σώματος την αυτοπεποίθηση και την αυτοεκτίμηση.

Επιπρόσθετα, τόσο οι μεμονωμένες συνεδρίες άσκησης όσο και η προπόνηση μειώνουν την ανησυχία και βελτιώνουν την αντίδραση στο άγχος καθώς και την ποιότητα και διάρκεια ύπνου. Η άσκηση φαίνεται επίσης να βελτιώνει πτυχές της νοητικής μας λειτουργίας, όπως ο προγραμματισμός, η βραχυπρόθεσμη μνήμη και η λήψη αποφάσεων.

Η σωματική δραστηριότητα φαίνεται να είναι ιδιαίτερα ωφέλιμη για τους ηλικιωμένους ανθρώπους, μειώνοντας τον κίνδυνο για άνοια και νόσο Αλτσχάιμερ (Alzheimer).

4. Ποιο είναι το κόστος της έλλειψης σωματικής δραστηριότητας;

Το ανθρώπινο σώμα είναι φτιαγμένο για να κινείται και ο καθιστικός τρόπος ζωής έχει σχετιστεί με διάφορες ασθένειες και πρόωρο θάνατο. Μια ανασκόπηση 44 ερευνών βρήκε ότι τα άτομα που διατηρούν ένα λογικό επίπεδο δραστηριότητας, ιδιαίτερα στη μέση και τρίτη ηλικία, έχουν διπλάσιες πιθανότητες να αποφύγουν τον πρόωρο θάνατο και τις σοβαρές ασθένειες σε σχέση με τους «καθιστικούς» συνανθρώπους τους. Αυτό το επίπεδο ωφέλειας για την υγεία είναι συγκρίσιμο με την αποφυγή του καπνίσματος και η έλλειψη σωματικής δραστηριότητας αναγνωρίζεται πλέον ως παράγοντας κινδύνου για καρδιακή νόσο.

Πώς μεταφράζεται αυτό σε οικονομικό κόστος; Αν και η ασθένεια και ο πρόωρος θάνατος προκαλούν πόνο τόσο στα θύματα όσο και στους συγγενείς και φίλους τους, υπάρχει και υψηλό οικονομικό κόστος, στο πλαίσιο της απουσίας λόγω ασθένειας από τη δουλειά και του κόστους ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης. Οι περισσότερες έρευνες έχουν διεξαχθεί στις ΗΠΑ όπου υπολογίζεται ότι το 18% των περιπτώσεων με καρδιακή νόσο (με κόστος 24 δισεκατομμυρίων δολαρίων – αξία δολαρίου του 1995) και το 22% των περιπτώσεων καρκίνου του κόλον (με κόστος 2 δισεκατομμυρίων δολαρίων) στον πληθυσμό, μπορεί να προκλήθηκαν από την έλλειψη σωματικής δραστηριότητας. Είναι γνωστό ότι το μέσο κόστος ιατρικής περίθαλψης για τους δραστήριους ανθρώπους είναι 30% μικρότερο από αυτό για τους μη δραστήριους.

Στη Βρετανία, όπου τα ποσοστά παχυσαρκίας είναι τα υψηλότερα στην Ευρώπη (περίπου 20% του πληθυσμού, μέρος του οποίου οφείλεται στην έλλειψη σωματικής δραστηριότητας), το κόστος της παχυσαρκίας έχει υπολογιστεί στα 500 εκατομμύρια λίρες, προκαλώντας 18 εκατομμύρια μέρες απουσιών λόγω ασθένειας το χρόνο.

5. Ποιοί κίνδυνοι σχετίζονται με τη σωματική δραστηριότητα;

Καμιά πράξη δεν είναι τελείως ακίνδυνη και η άσκηση δεν αποτελεί εξαίρεση. Για παράδειγμα, ο κίνδυνος αιφνίδιου θανάτου αυξάνεται κατά 5 φορές κατά την έντονη άσκηση για άτομα με καλή φυσική κατάσταση και κατά 56 φορές σε αγύμναστα άτομα. Υπάρχει επίσης αυξημένος κίνδυνος τραυματισμού, ειδικά στα πόδια, τους αστραγάλους και τα γόνατα, όταν κάνουμε άσκηση ή έντονα αθλήματα. Τέλος, μεγάλη προσοχή έχει δοθεί από τον τύπο στην «εξάρτηση από την άσκηση», κατά την οποία οι άνθρωποι προσκολλώνται στην άσκηση εις βάρος άλλων πτυχών της ζωής όπως η δουλειά και οι κοινωνικές σχέσεις. Παρότι έχει αναγνωριστεί ένα σύνδρομο εξάρτησης από την άσκηση, είναι εξαιρετικά σπάνιο και πολύ πιθανό να συνοδεύει άλλα πνευματικά προβλήματα, όπως η ψυχογενής ανορεξία, η νεύρωση και διαταραχές εμμονής και καταναγκασμού.

6. Πόση σωματική δραστηριότητα χρειαζόμαστε;

Για πολλά χρόνια, όσοι προωθούσαν την άσκηση και την υγεία υιοθετούσαν συστάσεις για άσκηση για τη βελτίωση της καρδιαγγειακής κατάστασης, οι οποίες περιελάμβαναν αρκετά έντονη άσκηση, με συνεχή χρήση μεγάλων μυϊκών ομάδων για διαστήματα τουλάχιστον 20 λεπτών και σε μεγάλη ένταση (αντίστοιχη του 60-80% της μέγιστης καρδιακής συχνότητας). Δυστυχώς, αυτό το επίπεδο άσκησης αποδείχτηκε πολύ δύσκολο για την πλειοψηφία των ανθρώπων, με τους περισσότερους να παραμένουν αδρανείς.

Οι πιο πρόσφατες συστάσεις από τις ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο μιλάνε για τακτικές συνεδρίες άσκησης σε μέτρια επίπεδα έντασης. Η σωματική δραστηριότητα μέτριας έντασης, ανάλογη με το γρήγορο περπάτημα, θεωρείται ότι μπορεί να επιτευχθεί από ένα πολύ μεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσμού καθώς μπορεί εύκολα να ενσωματωθεί στις καθημερινές δουλειές και απαιτεί λιγότερο σωματικό κόπο. Ένας ημερήσιος εικοσάλεπτος γρήγορος περίπατος θα επιφέρει βελτιώσεις στην καρδιαγγειακή κατάσταση και άλλα σωματικά και πνευματικά οφέλη υγείας. Οι τωρινές συστάσεις δίνουν έμφαση στο γρήγορο περπάτημα τις περισσότερες ή όλες τις ημέρες της εβδομάδας για 30 λεπτά τη φορά. Τα στοιχεία δείχνουν ότι, αν μια δεδομένη άσκηση γίνει σε 2 ή 3 μικρότερες συνεδρίες, μπορεί να είναι εξίσου αποτελεσματική και επίσης πιο εφικτή σε καθημερινή βάση.

Οι διάφορες μορφές και εντάσεις σωματικής δραστηριότητας βελτιώνουν διαφορετικά στοιχεία της υγείας και της φυσικής κατάστασης. Παραδείγματος χάριν, ένας ήρεμος περίπατος το μεσημέρι μετά το φαγητό, παρότι δεν είναι αρκετά έντονος για να βελτιώσει την κυκλοφορική κατάσταση, μπορεί να είναι ένα «υγιεινό» διάλειμμα από τη δουλειά, να φτιάξει το κέφι και να μειώσει το άγχος, ενώ συνεισφέρει και στη διατήρηση του βάρους. Για όσους δεν μπορούν ή δεν τους αρέσει η προγραμματισμένη άσκηση, η αποφυγή ή η μείωση του χρόνου που δαπανάται σε καθιστικές δραστηριότητες, όπως η τηλεόραση, μπορεί να είναι εξίσου χρήσιμη. Για να υπάρξουν μέγιστα οφέλη για όλα τα σημεία του σώματος, είναι επίσης απαραίτητο να υπάρχει εύρος συγκεκριμένων ενδυναμωτικών και διατατικών ασκήσεων. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό για τους ηλικιωμένους.

Το μήνυμα για άσκηση μέτριας έντασης δεν πρέπει να παρακάμπτει τα επιπλέον οφέλη που παρέχονται από την πιο έντονη άσκηση, ιδιαίτερα στη βελτίωση της καρδιακής υγείας και του μεταβολισμού της γλυκόζης.

Οι συστάσεις της Δήλωσης Συναίνεσης του Quebec για τη Σωματική Δραστηριότητα, την Υγεία και την Ευημερία (Quebec Consensus Statement on Physical Activity, Health and Well-Being) παρέχουν χρήσιμες οδηγίες για σωματική δραστηριότητα.

7. Συμπεράσματα

Όταν οι άνθρωποι γίνονται πιο δραστήριοι, μειώνουν τον κίνδυνο για πρόωρο θάνατο από καρδιακή νόσο, κάποιους τύπους καρκίνου και διαβήτη, ελέγχουν καλύτερα το βάρος τους, αυξάνουν την αντοχή τους σε σωματικές εργασίες και βελτιώνουν την υγεία των μυών και των οστών. Είναι επίσης πιθανό να βελτιώσουν την πνευματική υγεία και την ποιότητα της ζωής τους. Η σωματική δραστηριότητα, όχι μόνο έχει τη δυνατότητα να προσθέσει χρόνια ζωής, αλλά τα στοιχεία δείχνουν ότι μπορεί να προσθέσει ζωή στα χρόνια μας.

Η προώθηση της σωματικής δραστηριότητας απαιτεί συντονισμένη προσπάθεια από πολλούς φορείς, ώστε να βοηθήσουν τους ανθρώπους να μειώσουν το χρόνο που αφιερώνουν σε καθιστικές δραστηριότητες και να αυξήσουν τη σωματική δραστηριότητα. Αυτοί οι φορείς πρέπει επίσης να αλλάξουν το περιβάλλον ώστε να ενθαρρύνει τους ανθρώπους να είναι πιο δραστήριοι. Εθνικές, περιφερειακές και τοπικές αρχές πρέπει να δουλέψουν με τους σχεδιαστές κτιρίων και μεταφορών, με σχολεία, με εργασιακούς χώρους και αρχές υγείας για να ενθαρρύνουν δραστηριότητες όπως το περπάτημα, η ποδηλασία, άλλα αθλήματα και τα δραστήρια χόμπι. Ταυτοχρόνως, οι ίδιοι οι άνθρωποι έχουν ευθύνη να καθιερώσουν έναν τρόπο ζωής που περιλαμβάνει καθημερινή σωματική δραστηριότητα.

Βιβλιογραφικές αναφορές

• Andersen, L.B., Schnor, P., Schroll, M., & Hein, H.O. (2000). All-cause mortality associated with physical activity during leisure time, work, sports, and cycling to work. Archives of Internal Medicine, 160, 1621-1628.
• Biddle, S.J.H., Fox, K.R., & Boutcher, S.H. (2000). Physical activity and psychological well-being. London: Routledge.
• Bijnen, F.C., Feskens, E.J., Caspersen, C.J., Nagelkerke, N., Mosterd, W.L., & Kromhout, D. (1999). Baseline and previous physical activity in relation to mortality in elderly men: the Zutphen Elderly Study. American Journal of Epidemiology, 150, 1289-1296.
• Medicine and Science in Sports and Exercise (1999), Nov; 31 (11 Supplement).
• Blair, S.N. & Hardman, A. (1995). Special issue: Physical activity, health and well-being – an international scientific consensus conference. Research Quarterly for Exercise and Sport, 66 (4).
• Fogelholm, M., Kukkonen, M., & Harjula, K. (2000). Does physical activity prevent weight gain: A systematic review. Obesity Reviews, 1, 95-111.
• Lawlor, D. A., & Hopker, S. W. (2001). The effectiveness of exercise as an intervention in the management of depression: systematic review and meta-regression analysis of randomised controlled trials. British Medical Journal, 322, 1-8.
• Prentice, A.M., Jebb, S.A. (1995). Obesity in Britain: Gluttony or Sloth. British Medical Journal, 311, 437-439.
• Sports Council and Health Education Authority. (1992). Allied Dunbar National Fitness Survey. London: Sports Council/HEA.
• US Department of Health and Human Services (PHS). (1996). Physical activity and health. A report of the Surgeon General (Executive Summary). Pittsburgh, PA: Superintendent of Documents.

Σχετικά Άρθρα :

Η σωματική δραστηριότητ�...